اصلاحات اداری امام علی علیه السلام

اصلاحات اداری ،‌نخستین گام در تحقق اصلاحات در یک جامعه است چرا که :

«فلیست تصلح الرعیه الا بصلاح الولاه و لا تصلح الولاه الا باستقامه الرعیه»

مردم اصلاح نمی گردند مگر با شایسته شدن زمامداران و زمامداران شایسته نمی گردند مگر با درستگاری مردم.

با نگاهی گذرا به حکومت عدل علوی در این بخش به مراحل ذیل بر می خوریم:

1- شایسته سالاری

الف- ملاک گزینش مدیران ارشد [دولتمردان]:

بالاترین مقام تنظیم کننده برنامه های دولت، وزرا، هستند. از این رو صلاح، اعتدال و عظمت حکومت با درستگاری و صلاح ایشان ارتباط مستقیم دارد. از نظر امیر مؤمنان علی (ع) این افراد علاوه بر صفاتی که بقیه کارگزاران دولتی دارند باید دارای صفات دیگری نیز باشند:

 

- همکار دولتهای ستمگر قبلی نباشند:

«إن شر وزرائک من کان للاشرار قبلک وزیرا»

بدترین وزرای تو کسانی هستند که پیش از تو وزیر و همکار زمامداران ظالم بوده اند و در گناهانشان شریک و یار؛

پس نباید که اینان رازداران تو باشند، زیرا اینان همکاران گناهکاران و برادران ستمگرانند. در حالیکه تو بهترین جانشین را در اختیار داری، کسانی که از نظر فکر و نفوذ اجتماعی کمتر از آنان نیستند و در مقابل،‌ بار گناهان آنها را بر دوش ندارند.

برتری نیروهای حزب اللهی بر طاغوتی:

اینان هزینه شان بر تو سبکتر، همکاریشان با تو بهتر، محبتشان نسبت به تو بیشتر، و انس و الفتشان با بیگنگان کمتر است، بنابراین آنها را از نزدیکان و رازداران خویش قرار ده.

از دیدگام امام عادلی چون علی (ع) نیروهای متعهد نیز علاوه بر شرایط خوش فکری،‌ دارای نفوذ اجتماعی،‌کارآمد، عاشق انجام وظیفه، دوستدار دولت اسلامی و بیزار از دشمنان و بیگانگان، بایستی با ضوابط و معیارهای دیگری نیز گزینش و هر یک به اندازه ظرفیت و تواناییشان  جذب و دفع گردند تا زمینه رشد نابجای نالایقان و منزوی شدن افراد لایق فراهم نگردد:

پس افرادی را که در گفتن حق از همه صریحتر و در مساعدت و همراهی نسبت به آنچه خداوند برای اولیائش دوست نمی دارد کمتر به تو کمک می کنند، مقدم دار خواه موافق میل تو باشند یا نه.

در حکومت عدل علوی،‌ کارمندی پیشرفت می کند که از صراحت و صداقت و پاکی بیشتری برخوردار باشد نه آن کسی که متملق، چاپلوس و ریاکار، متظاهر، و بله قربان گو است، زیرا وظیفه حاکم جستجوی پاکان و نزدیک شدن به راستگویان و صراحت پیشگان است.

ب- ملاک گزینش کارمندان:

امام علی (ع) در نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک ضمن اشاره به حاکم شدن ضوابط بر روابط در گزینش کارمندان می فرمایند:

ای مالک در امور کارمندانت دقت کن، آنها را با امتحان و آزمایش بکار گمار و از روی بخشش و نظر شخصی و با استبداد رأی انتخاب نکن، زیرا این روش نوعی استبداد و خیانت است.

و حضرت در ادامه ضوابط گزینش کارمندان را چنین بیان می فرمایند:

«و توخ منهم اهل التجربه والحیا، من اهل بیوتات الصالحه و القدم فی الاسلام المتقدمه»

1- دارای تجربه کاری در مسئولیت محوله 2- حیاء و عفت 3- اصالت خانوادگی 4- پیشگام در نهضت اسلامی

عملکرد علی (ع) در عزل و نصب کارمندان:

1- عزل کارگزاران نالایق: علی (ع) در اولین اقدامش در زمینه اصلاحا ت اداری، آن استانداران خلیفه سوم را که فقط بر اساس روابط منصوب شده، دارای ضوابط ذکر شده نبودند، عزل نمود. بسیاری از اطرافیان حضرت ازجمله ابن عباس از سر خیر اندیشی خواستند که عزل معاویه را به تأخیر بیندازند اما امام که می دانست با سازش با ظلم و بیداد نمی توان پایه های حکومت عدل و داد را استحکام بخشید بلکه ریشه های نوبنیاد آن را هم سست خواهد نمود، پیشنهاد ایشان را نپذیرفت.

2- انتخاب کارگزاران شایسته: امیرمؤمنان علی (ع) تمام تلاش خویش را بکار گرفت تا بر اساس اصل مهم رعایت اهلیت یا شایسته سالاری، کارگزاران شایسته ای را برای انجام امور بگمارد. افرادی چون عمار یاسر. مالک اشتر نخعی، محمدبن ابی بکر، کمیل بن زیاد و ... که نه تنها افراد لایق و کارآمدی بوده، بلکه از نظر تقوی و صفات عالیه انسانی سرآمد مردان روزگار خویش بودند.

2- مشخص نمودن دقیق وظایف کارگزار:

علی (ع) هرگاه فردی را جهت انجام مسئولیتی بر می گزید، طی فرمانی وظایف او را بطور دقیق مشخص نموده از کوتاهی و خیانت در انجام امور بیم می داد و بدینوسیله امکان هر گونه بهانه جویی را سلب می نمود. البته از نظر علی (ع) علاوه بر وظایف اداری، رعایت تقوی، ترس از روز قیامت، عمل به احکام الهی،‌ مدارا با مردم و مهربانی با ایشان، رفع نیازهای محرومین و دهها نکته اخلاقی دیگر از وظایف اخلاقی و انسانی کارگزاران حکومت اسلامی است.

 3- واگذاری مسئویت بر اساس توانائی و دادن اختیارات بر اساس مسئولیت

چون معیار واگذاری مسئولیتها لیاقت و توانایی است، لذا در حکومت علی (ع) حتی استانداردهای حضرت وظایف و اختیارات یکسانی نداشتند. آن عده از یارا ن حضرت که کاملاً مورد ا عتماد بوده و از لحاظ توانایی های فکری و اجرائی در حد بالایی بودند، به سمت استانداری مناطق حساس و بزرگ منصوب گشته و حضرت تقریباً تمام اختیارات خویش را به عنوان ولی امر مسلمین در آن مناطق به ایشان تفویض می نمود و لذا کلیه امور مربوط به نظام اداری ، قضائی، اقتصادی، ارتش و حتی بیان امور دینی، در اختیار ایشان بود. افرادی چون قیس بن سعد، محمد بن ابی بکر و مالک اشتر در مصر، عثمان بن حنیف و ابن عباس در بصره و خدیجه در یمن چنین اختیاراتی داشتند. مابقی کارگزاران بر اساس امور محوله، از اختیارات کمتری بهره مند بودند. حتی گاهی برای کمک به استاندارد یک منطقه، قاضی ، فرمانده ارتش و مأمور جمع آوری مالیات و ... جداگانه از سوی حضرت نصب می گردید.

4- تأمین مالی و رفاهی کارمندان

سیاست مالی علی (ع) در قبال کارمندان دولتی، دو وجه دارد. مخاطب یک وجه آن مدیران ارشد نظامند و مخاطب وجه دیگر آن مابقی کارمندان دولت، امام (ع) در تأمین حقوق کارمندان و تلاش جهت بهبود وضعیت معیشتی ایشان به مالک اشتر چنین دستور می دهند:

((ثم اسبغ علیهم الا رزاق و ...))

سپس به ایشان (کارمندان) حقوق فراوان بده، زیرا این کار، آنها را در اصلاح  خویش تقویت می کند وبه دنبال خیانت و رشوه نمی روند و از خیانت در اموالی که در اختیار آنهاست    بی نیاز می سازد . به علاوه، چنانچه از دستور تو سرپیچی کردند و در امانت خیانت ورزیدند، حجت بر آنها تمام است و می توانی متخلف را تنبیه کنی.

اما سیاست علی (ع) در قبال مدیران ارشد نظام ((ان الله فرض علی ائمه العدل ان یقدروا انفسهم بضعفه الناس کیلا یتبیغ بالفقیر فقره.)) است. یعنی خداوند بر پیشوایان دادگر واجب گردانیده است که زندگی خود را با طبقه ضعیف تطبیق دهند که رنج فقر ، مستمندان را ناراحت نکند.

5- نظارت مستمر و دقیق بر عملکرد کارگزاران و اطرافیان ایشان

نظام بازرسی و بازرسان ، چشم حکومت محسوب می شوند و حکومتی که نظام بازرسی صحیح و مطمئن نداشته باشد، همانند کوری است که معایب را نمی بیند و در منجلاب عیوب و مفاسد غوطه ور می شود. علی (ع) در اینباره به مالک می فرمایند :

با فرستادن مأموران مخفی راستگو و با وفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر ! زیرا بازرسی نهائی در کارشان آنان را به رعایت امانت و نرمی با توده مردم وادار می سازد.

سپس حضرت در ادامه به او امر می کنند که مراقب اطرافیان و دوستان و آشنایانش باشد که خدای نکرده از قدرت، سوء استفاده نکرده و در امانت خیانت نکنند و حتی نظام بازرسیش را مأمور کند که مواظب ایشان بوده و هرگونه انحرافی را گزارش دهند. با توجه به حساسیت بخش بازرسی وعلیرغم اینکه بفرموده حضرت باید از افراد راستگو و باوفا استفاده شود امام علی (ع) به این حد اکتفا نکرده و به مالک فرمان می دهند که چند بازرس را مأمور رسیدگی به یک کارگزار قرار بده، تا در صورتیکه همگی آنها خیانت یا فساد را تأیید کردند، حجت برتو تمام شود و بتوانی بدون درنگ او را مجازات کنی.

6- برخورد با کارگزار مختلف:

سیاست علی (ع) در برابر کارگزارانش، سیاست پیشگیری از جرم است. لذا تمام شرایط پیشگیری (گزینش، مشخص کردن وظایف،‌ تأمین مالی، بازرسی دقیق و ...) را بکار می گیرد. حال اگر با تمام این شرایط کسی تخلفی کرد، دیگر هیچ بهانه ای برای عدم برخورد با او وجود ندارد و لذا می فرمایند:

(هنگامی که خیانت کارگزار بر تو اثبات شد) فوراً او را احضار کن و زیر تازیانه کیفر بگیر و به مقدار خیانتی که کرده است تنبیه کن و رشوه هایی که گرفته از او پس بگیر.

پس این آدم را به کار مذلت نصب کن (او را از سمت قبلی عزل کن) و داغ خیانت بر پیشانیش بنه (یعنی همه مردم او را به عنوان خائن بشناسند) و به گردنش عار تهمت بیفکن. (یعنی در اجتماع متهم باشد تا دیگر کسی به او ا عمتاد نکند.)

برخورد شدید امام با ابن هرمه خیانتکار می تواند الگوی برای مسئولین کشور ما باشد. ابن هرمه یکی از مأمورین مراقب بازار اهواز بوده است. او مرتکب خیانتی شد هنگامی که بازرسان خبر خیانت وی را به امام (ع) رسانیدند، فوراً نامه ای به این مضمون به ((رفاعه)) حاکم اهوازنوشت (وقتی که نامه ام به دستت رسید و خواندی بلافاصله «ابن هرمه» را از مسئولیت بازار عزل می کنی. به خاطر حقوق مردم او را زندانی کن و علیه او همه را با خبر کن تا اگر شکایتی دارند بگویند و مسأله را به همه کارمندان زیردستت گزارش کن تا نظر مرا بدانند. دراین کار نسبت به ابن هرمه کوتاهی نکنی که هم نزد خدا هلاک خواهی شد و هم به بدترین وجه تو را از کار برکنار می کنم،‌ به خدا پناهت می دهم که در این کار کوتاهی نشود.

... ای رفاعه! همه زندانیان را برای تفریح به حیاط زندان بیاور غیر از ابن هرمه، مگر اینکه از جانش بترسی.)

آیا اگر در حکومت اسلامی با کارمندان متخلف اینچنین برخورد شود،‌هیچ وزیر یا  استاندار یا مدیر کل و حتی مأمور جزء به خود جرأت می دهد که خیانت کند یا رشوه بگیرد یا کاری کند؟ هرگز بلکه کار خود را به نحو احسن انجام خواهند داد و رضایت مردم را حاصل خواهند نمود.

منبع:  http://www.emamali.net