امام علی، پدرِ مهربان یتیمان

 آنچه براى مردان خدا حائز اهمیت است، خشنودى ذات پاک اوست، و امیرمومنان امام على علیه السلام مردى که براى رضاى خدا چنان در جبهه جنگ شمشیر مى ‏زند و پایمردى نشان مى ‏دهد که هیچ پهلوانى را یاراى مقاومتش نیست، در نیمه ‏هاى شب چنان اشک مى ‏ریزد و به درگاه خداوند زارى و سرانجام به حالت اغماء مى ‏افتد، گوئى که ترسوتر از او یافت نمى ‏شود و به گفته شاعر عرب: «جمعت فى صفاتک الاضداد»؛ یعنى: صفات متضاد در شخص تو ـ امیرالمۆمنین على علیه السلام ـ جمع شده.

آرى او به هنگام خشم بر دشمنان خدا قاطع ولى در مقابل کودک یتیم آنقدر متواضع و مهربان بود که در برابر طفل یتیم روى خاک مى ‏نشست، دست مرحمت بر سر او گذاشته و آه مى‏ کشید و مى‏ فرمود: بر هیچ چیزى مثل کودکان یتیم آه نکشیده ‏ام. چنانکه در وصیتنامه باشکوه خود فرمود:
«اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغَیِّرُوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا تضیعوا [یَضِیعُوا] بِحَضْرَتِکُمْ فَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ مَنْ عَالَ یَتِیماً حَتَّى یَسْتَغْنِیَ أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِکَ الْجَنَّةَ کَمَا أَوْجَبَ اللَّهُ لِآکِلِ مَالِ الْیَتِیمِ النَّار؛ (بحارالأنوار، ج ‏42، ص 199)
درباره یتیمان از خدا بترسید. مبادا که گرسنه بمانند و در جمع و جامعه شما تباه شوند من از پیامبر خدا شنیدم که مى فرمود: اگر کسى یتیمى را، تا آنجا که بى نیاز شود، سرپرستى کند خداوند به پاداش این کار، بهشت را بر او واجب مى کند. چنانچه اگر کسى مال یتیم را بخورد، خداوند -سوختن در- آتش را بر او واجب مى فرماید.

امام علی و نیازمندان

یکی از شیوه های رفتاری امام علی علیه السلام رسیدگی به وضعیت نیازمندان جامعه بود که این شیوه می تواند راهگشای کارگزاران حکومتی در جامعه اسلامی امروزی باشد. امام علی علیه السلام در توزیع مطلوب اموال (بیت المال) دو ویژگی اساسی را مورد تأکید قرار می دادند:

1. رعایت عدالت در تقسیم؛

2. حبس نکردن حقوق عمومی.

و برای بیت المال دو نوع مصرف را در نظر می گرفتند:

الف) مصرف خاص؛

ب) مصرف عام 1.

یکی از مصادیق مصرف خاص بیت المال از دیدگاه امام، تأمین نیاز فقرا و مستمندان و از کار افتادگان است. با توجّه به اینکه افراد جامعه با یکدیگر برابر نیستند، برخی توانایی جسمی و استعداد سرشار دارند و برخی ضعیف هستند، از این رو سطح درآمد، با توجّه به امکانات هرکس متفاوت است. برخی برای امرار معاش، درآمد کافی ندارند و برخی معلول، بیمار، ورشکسته و از کار افتاده و به عبارت جامع، نیازمندند. حقوق این گونه افراد چگونه باید استیفا شود و چه حقوقی در جامعه انسانی دارند؟

 

عقل و تعقل در بیان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام

تاریخ عقل و تعقل، همزاد تاریخ بشری است; وجه ممیز انسان از موجودات دیگر، عقل او است، و آدمی با تعقل به حیات انسانی خویش ادامه می دهد . به فرموده امام علی علیه السلام الانسان بعقله; ⁽¹⁾ «انسان به عقل خود انسان است .» و باز می فرمایند: اصل الانسان لبه; ⁽²⁾ «اصل انسان خرد او است .» بنابراین تاریخ تعقل با پیدایش آدم آغاز می شود .

معمولا در کتاب های تاریخ فلسفه گفته می شود تعقل در سواحل آسیای صغیر و در منطقه ایونیا باظهور طالس و آناکسیمندرشروع شده است و پیش ازآن مردم در دوران تخیل می زیسته اند . این سخن اگر درست باشد، که چنین نیست، تنها درباره شروع نوع خاصی از تعقل صادق است، نه درباره پیدایی تعقل و خردورزی به معنای کلی آن . البته توجه به عقل و تعقل فلسفی و به سخنی دیگر، تعقل در باب تعقل فلسفی و نقد و بررسی آن امری متاخر است و بر اساس اطلاعات مکتوب و باقیمانده، ابتدا در زمان سوفسطائیان و سقراط به شکلی ناقص مطرح شده است . پس از آن در عصر جدید با فرانسیس بیکن و رنه دکارت و جان لاک بار دیگر مسئله معرفت و به خصوص تعقل، مورد توجه جدی قرار گرفت و درآثار ایمانوئل کانت به اوج خود رسید و مساوی با فلسفه شد و در نهایت به علم معرفت شناسی جدید انجامید .

جایگاه عقل و تجربه در نهج البلاغه

میان عقل و تجربه ارتباط محکمى وجود دارد که هیچ ابزار و روش معرفتى نمى تواند آن را ندیده گرفته و یا آن را خطا پندارد. زیرا هر چند خرد داراى قدرت تجرید است اما به یک فضاى ضرورى نیازمند است تا آن وجود انتزاعى و تجرید شده را به یک وجود خارجى و عینى متشخص متصل گرداند. همچنین از راه تمثل پیداکردن ادراکات و جمع آورى و بهره بردارى از آنها است که گروهى از دانش ها براى عقل بوجود مى آید. این وجود خارجى که وجود ذهنى با آن متصل مى شود یا مادّى است و یا معنوى. بسیارى از اوقات این دانش ها با تبدیل کردن مفاهیم و تصورات قدیمى به مفاهیم و تصورات جدید حاصل مى شوند. به بیان دیگر انسان ناچار است که تنها به طرح مسائل و مشکلات و فلسفه اى براى جواب آنها اکتفا نکند. بلکه از نو چگونگى بوجود آمدن و تشکیل شدن این مسائل را بررسى نماید. این بازبینى مفاهیم و تصورات و بررسى مجدد مسائل این نگرانى و وحشت را دارد که ارزش هاى جدیدى از دل آنها بوجود آید، که شاید با ارزش هاى گذشته تفاوت داشته باشند.

 

عقل و خرد در کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام

الف. وصف خرد و عقل

1. سودمندترین دارایى

لا مالَ أعوَد من العقل.
هیچ دارایى سودمندتر از خرد نیست.1

2. بهترین دانش

لا علمَ کالتفکّر.
هیچ دانشى همانند تفکر (و اندیشه براى کسب حقایق) نیست.2

3. چونان آیینه اى صاف

الفکرُ مرآة صافیة.
اندیشه، آیینه اى است صاف و شفاف.3

آزادی بیان در نهج البلاغه

لازمه مشارکت سیاسی فعال، وجود آزادی سیاسی است، چرا که در فقدان آزادی، نظارت و انتقاد صورت نمی‌گیرد. آزادی سیاسی حقی است که تمام شهروندان، بایستی بطور برابر از آن برخوردار باشند. بنیاد نظری مشارکت بر این اصل استوار است که حکومت از آن مردم و برای مردم است و بنابراین، این مردم هستند که باید زمام امور را در دست داشته باشند.

آزادی اجمالا به معنای نبود مانع در پیشبرد امور تعریف می شود و شامل انواع آزادی فردی (مادی و معنوی) و اجتماعی سیاسی است. در این بخش نیز سخن ما در خصوص آزادی سیاسی اجتماعی است. راستی اگر در جامعه ای آزادی نباشد چه اتفاقی رخ خواهد داد؟