انفاق در کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام

انفاق عبارت است از خرج کردن و بخشیدن مال در راه خدا برای کسانی که به آن نیاز دارند. از دقت در آیات قرآنی و روایت های اهل بیت علیهم السلام به خوبی این حقیقت معلوم می شود که انفاق یکی از اصول مهمّ تربیتی و نیز سیاست های لازم و بسیار مفید اقتصادی است که علاوه بر کمک به رشد و تعالی معنوی انسان نقش مهمی در جلوگیری از پدیده انباشت سرمایه و به وجود آمدن قشر تنگ دست دارد؛ به عبارت دیگر انفاق موجب پر شدن شکاف های اجتماعی ناشی از فقر می شود و به عنوان یک مکانیزم فعّالِ تعدیلِ ثروت از تقسیم شدن افراد جامعه به دو قشر فقیر و سرمایه دار جلوگیری می کند. در رهنمودهای قرآن و اولیای الهی به همان میزان که خسیس بودن سرزنش شده، انفاق به دیگران و بخشندگی ستایش شده است. حتی در برخی از آیات بذل وبخشش در ردیف ایمان به غیب و پایبندی به نماز، از جمله اوصاف پرهیزگاران دانسته شده است.

گستردگی دایره انفاق

در فرهنگ اسلامی انفاق محدود به مال و ثروت نیست، بلکه شامل تمام نعمت هایی می شود که خداوند به انسان بخشیده است. قرآن دستور داده است که: «ای مؤمنان، از آنچه روزی شما کرده ایم به دیگران انفاق کنید». بر این اساس انفاق شامل تمام مواهب مادی و معنوی می شود و افراد پرهیزگار و باتقوا نه تنها دیگران را در مال خود، بلکه در دانش و سایر تخصّص هایی که دارند، شریک می کنند؛ حتّی از بذل آبرو و موقعیّت اجتماعی برای برآوردن نیازهای هم نوعان و برادران دینی شان مضایقه نمی کنند؛ چون در جهان بینیِ انسان مؤمن همه این نعمت ها امانتی تلقّی می گردد که از طرف خداوند در اختیار او قرار گرفته است تا از طریق استفاده درست از آنها ضمن برآوردنِ نیازهای مادّی، به کمالات معنوی نیز نایل آید؛ چرا که از جمله راه های تحصیل کمال معنوی، بذل و بخشش به انسان های نیازمند است.

انفاق، تکلیف الهی

بخشش مال به انسان های تنگ دست نه تنها کرداری پسندیده و نیکوست، بلکه در بینش اسلامی تکلیف و وظیفه مهمّ دینی نیز هست که اگر کسی به آن عمل نکند در روز واپسین مؤاخذه خواهد شد. امام علی بن ابی طالب علیه السلام در روایتی می فرمایند: «بر صاحبان مال و ثروت لازم است که از بذل مال خویش به افراد تنگ دست خودداری نکنند». واضح است که این تکلیف غیر از تکالیف مالی واجبِ اسلامی دیگر نظیر پرداختن خمس و زکات است که با شروط خاصّی متوجّه تک تک افراد جامعه اسلامی می شود. از این روایت و روایت های نظیر آن معلوم می شود که یکی از علّت های مهمّ پیدایش پدیده فقر خودداری ثروتمندان از عمل به وظیفه «انفاق» است. اگر افراد برخوردار، آن چنان که باید، به انسان های مستمند رسیدگی کنند فاصله طبقاتی بین اقشار جامعه از حالت طبیعی خارج نمی شود.

بزرگ ترین نعمت

با توجّه به تأثیر مهمّی که انفاق در رشد و کمال معنوی و تکوین شخصیّت اخلاقی و انسانی افراد دارد، در سخنان اولیای الهی گاهی از بذل و بخشش با تعابیر زیبایی یاد می شود که به اهمیّت فوق العاده انفاق و جایگاه آن در بین سایر اعمال دلالت دارد. علی علیه السلام می فرمایند: «انفاق در راه خدا بزرگ ترین نعمت است». نعمت به آن بخش از مواهب الهی گفته می شود که علاوه بر کمک به برطرف کردن نیازهای مادّی، در مسیر تحصیل کمالات انسانی و کسب فضایل اخلاقی ـ که اساس ارزش آدمی را تشکیل می دهند ـ مفید واقع شود.

اثر جاودانی انفاق

گاهی در پی عدم آشنایی به معارف اسلامی گمان می رود که انفاق موجب از بین رفتن مال انسان می گردد، بدون آن که اثری بر آن مترتّب شود. قرآن در این باره می گوید: «کسانی که در راه خدا اموال خود را خرج می کنند، خداوند عوض آن را چندین برابر به آنها بر می گرداند». علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هرکس به هنگام برخورداری از دارایی به کارهای خیر اقدام کند و آن را در راه رضای خدا خرج کند، خداوندمتعال علاوه بر آن که عوض آن را در دنیا به او می دهد، در آخرت نیز دوچندان به او پاداش می بخشد». پس نه تنها انفاق در راه خدا سبب از بین رفتن مال انسان نمی شود، بلکه خداوند وعده داده است که علاوه بر دنیـا، در روز واپسین نیز این عملِ خیر انسان را با چندین بـرابر پـاداش جبران کند.

نیازمندی توانمند به انفاق

در بینش اسلامی چون نتیجه اعمال آدمی، اعمّ از کوچک و بزرگ، به خود او برمی گردد و در عالم هستی هیچ رفتاری بدون نتیجه نیست، لذا فرد برخوردار از توانایی مالی بیشتر از انسانِ نیازمند به انفاق احتیاج دارد؛ چون افراد به همان میزان که از نعمت های الهی برخوردارند، مسئولیت بیشتری بر عهده دارند و نسبت به انجام دادن یا ندادنِ وظیفه ای که از حیث دسترسی به امکانات بیشتر متوجه آنهاست، مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. علی علیه السلام این حقیقت را چنین بیان می کنند: «نیاز نیکوکاران به انجام دادن کار نیک بیش از نیاز نیازمندان است؛ زیرا پاداش، افتخار و نام نیک آن برای خود ایشان خواهد ماند. بنابراین هرکس کار نیکی انجام دهد، در وهله اوّل به خود نیکی می کند و سپس به دیگران خیر می رساند و درست از این روست که کسی نباید برای انجام دادن کار نیک خواستار سپاس گزاریِ دیگران باشد یا بر آنها منّتی بگذارد؛ چون سود اصلی کار نیک به خود شخصی برمی گردد و اگر دیگران نبودند چنین سودی عاید او نمی شد».

غنیمت شمردن انفاق

از آن جا که فایده و سود واقعی انفاق به خود بخشنده مال برمی گردد، در رهنمودهای اولیای الهی به بذل و بخشش بیشتر مال به افراد نیازمند فراوان سفارش شده است. در مواردی نوع تعبیرها به گونه ای است که به خوبی معلوم می شود در انفاق نه تنها فرد بخشنده مال نباید بر مستمندِ نیازمند منّت نهد، بلکه باید منّت پذیر و سپاس گزار او هم باشد که به واسطه او چنین سعادتی نصیب وی شده و موفّق به انجام این کارنیک گشته است. علی علیه السلام می فرمایند: «هنگامی که تهی دستی می یابی که حاضر می شود زاد و توشه تو را تا روز قیامت حمل کند و آن عمل نیک و ذخیره خیر را فردا در جایی که تو سخت به آن نیاز داری به تو باز گرداند، چنین فرصتی را غنیمت بدان و هرچه بیشتر به او انفاق کن؛ زیرا شاید بعدا کسی را پیدا نکنی که حاضر شود چنین کار نیکی در حقّ تو بکند». بنابراین چون انسان نیازمند با قبول انفاق موجب می شود که دو روز قیامت خیری به بذل کننده مال برسد، پس در حقیقت این اوست که بر صاحب مال منّت دارد».

انفاق و نیل به فضیلت های جاودان

در بینش اسلامی گرچه تحصیلِ مال به منظور انجام دادن کارهای نیک بسیار پسندیده است، امّا انباشتن دارایی و استفاده نکردن از آن نیز بسیار ناپسند به حساب می آید. لذا در آیات بسیاری از قرآن همواره به انجام کارهای نیک و صرف دارایی در راه خدا سفارش شده است؛ چرا که این کار علاوه بر آثار مثبت تربیتی، موجب نیل به کمالات واقعی انسانی می شود. حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام به برخورداران از ثروت می فرمایند: «هرکه خدا به او مالی داده است باید با آن صله رحم کند (به خویشاوندان رسیدگی نماید) و مهمانی بدهد و به آزاد شدن افراد گرفتار و حل مشکلات آنان بپردازد و نیز به مستمندان و قرض داران کمک کند و با خرج کردن آن در راه حقوق واجب و مستحب و هم چنین کمک به مردم در موقعی که به حوادثی چون سیل و زلزله دچار می شوند،... پاداش الهی را بجوید و با این قبیل از اعمال کرامات والای دنیوی و فضیلت های اخروی را تحصیل کند».

انفاق، مایه ارزشمند شدن مال

اهمیّت انفاق در دیدگاه اسلامی به اندازه ای است که اگر کسی از آن سر باز زند مانند این است که بهره ای از نعمت مال دنیا ندارد. چون خودداری از انفاق به نیازمندان سبب بی بهره ماندن از پاداش احسان و بخشش است و این در حقیقت به معنای عدم برخورداری از ثروت است. چنین افرادی چه بسا در روز قیامت دچار حسرت خواهند شد چون در آن جا با اشخاص بسیاری برخورد می کنند که با انفاق مالی که او اندوخته بود، خود را به مراتب بالای کمال رسانده اند، ولی خود علی رغم تحمّل زحمات زیادی که در راه تحصیل مال داشته، از فواید آن محروم مانده است. علی بن ابی طالب علیه السلام در اشاره به نقشی که بذل و بخشش در ارزشمند شدن مال دارد، می فرمایند: «مال داری که از انفاق مال خود به مستمندان سرباز زند همانند کسی است که اصلاً مالی در اختیار ندارد».

بافضیلت ترینِ مؤمنان

افراد با ایمان از نظر مراتب ایمان با یکدیگر فرق دارند. هرکس در انجام دادن کارهای نیک نسبت به سایر افراد پیشی بگیرد و در خیر رساندن به هم نوعان، و به ویژه به انسان های نیازمند، بیشتر تلاش کند و به برطرف ساختن مشکلات و گرفتاری های مردم بیش از دیگران اهتمام بورزد، در پیشگاه خداوند متعال از جایگاه والاتری برخوردار است؛ چون چنین انسانی به وسیله احسان و انفاق به دیگران پاداش بسیاری تحصیل می کند و بدون تردید هر اندازه عمل نیک انسان در دنیا افزون تر باشد در عالم آخرت مرتبه او بالاتر خواهد بود. علی علیه السلام می فرمایند: «بدان که بهترین مؤمنان کسانی هستند که جان و مال و فرزندان خود را در راه خدا می بخشند؛ زیرا هر مالی که انسان پیشاپیش آن را به عنوان ذخیره آخرت بفرستد برای او اندوخته می شود؛ ولی آنچه را از مال و دارایی بدون استفاده به دیگران به ارث بگذارد، خیر آن به دیگران خواهد رسید».

رقابت شایسته

یکی از راه های مهمّ پیشرفت، رقابت سالم است. رقابت در کارهای خیر موجب رواج نیکی و گسترش ارزش های اصیل و فضیلت های انسانی می شود. با توجّه به این قبیل آثار مثبت رقابت، در تعالیم اسلامی به موارد فراوانی برمی خوریم که اولیای الهی بر سبقت گرفتن در کارهای نیک تاکید دارند. از جمله اموری که رقابت در آن پسندیده است انفاق مال به نیازمندان است. علی علیه السلام می فرمایند: «در دو کار با یکدیگر رقابت کنید: اوّل در راست گویی و پرهیز از سخنان ناصواب، دوّم در بخشیدن مال در راه خدا».

انفاق، مایه حفظ دارایی

برخلاف تصورّ عامّه مردم، و به ویژه کسانی که آشنایی کم تری نسبت به معارف اسلامی دارند، انفاق مال در راه انجام کارهای نیک نه تنها سبب از بین رفتن ثروت نمی شود، بلکه علاوه بر کسب فضیلت های معنوی و کمالات انسانی برای فرد انفاق کننده، در دنیا نیز سبب حفظ مال و حتی زیادی آن می شود.

علی علیه السلام می فرمایند: «برای خداوند بندگان خوبی هست که خداوند متعال برای منافع دیگر انسان ها، به آنان نعمت هایی ارزانی داشته است تا از این نعمت های به دیگران خیر برسانند. تا زمانی که آنان از این نعمت ها به دیگران بخشش کنند، خداوند آن نعمت ها را در دست آنها باقی می گذارد و چون از انفاق دست کشند آن اموال را از آنها گرفته، به دیگر افراد می سپارد».

خوش بخت ترین مردم

در فرهنگ اسلامی با توجّه به ارزش های الهی برای افراد سعادتمند و انسان های خوشبخت نشانه های ذکر شده است که از طریق شناسایی این قبیل اوصاف و پایبندی به آنها می توان زمینه آراستگی به فضیلت های اخلاقی و انسانی را فراهم ساخت و به سعادت واقعی که در گرو برخورداری از اوصاف شایسته است، دست یافت. حضرت علی علیه السلام در اشاره به برخی از ویژگی های افراد سعادتمند می فرمایند: «خوشبخت کسی است که خود بزرگ بین نباشد؛ همواره خود را کوچک تر از دیگران ببیند؛ درآمد پاک داشته باشد؛ باطنش پاک باشد؛ از اخلاق شایسته برخوردار باشد؛ زیادی مال خود را در راه خدا انفاق کند؛ و زبان خود را از زیاده گویی نگه دارد».

سخنان کوتاه از علی علیه السلام درباره انفاق

جُودُوا بِما یَفْنی تعتاضوا عنه بِما یَبقی.

آن چه از بین رفتنی است ببخشید تا در عوض آنچه ماندنی است به دست آورید.

اِنّ اِعْطاء هذا المالِ قِنیَةٌ وَ اِنْ اِمْساکَهُ فِتْنَةٌ؛

انفاق دارایی برای انسان ذخیره است و انباشت آن بدون استفاده، موجب فتنه و تباهی است.

لَیْسَ لِاَحدٍ مِنْ دُنیاهُ الاّ اَنْفَقَهُ عَلی اُخْراهُ؛

هیچ کس را از دنیایش بهره ای نیست مگر به آن مقدار که برای آخرتش انفاق کند.

اِنّکم اِلی اِنفاقِ ما اکتَسَبتُمْ اَخْرَجُ مِنکُمْ اِلی اِکتِسابِ ما تَجْمَعُونَ؛

شما به انفاق کردن آنچه به دست آورده اید محتاج ترید تا به دست آوردن آنچه گرد می آورید.

اَمْسِک المالَ بِقَدْرِ ضَرُورتِکَ و قَدِّم الفَضْلَ لِیومِ حاجَتِکَ؛

مال را به اندازه لازم برای خود نگه دار و فزونی آن را برای روز نیاز (قیامت) از پیش بفرست.

لا یُحْرِزُ الشُکْرَ اِلاّ مَنْ بَذَلَ مالَهُ؛

شکرگزار نعمت خدا نخواهد بود مگر آن که دستِ دهنده داشته باشد.

اِنّما لَکَ مِنْ دُنیاکَ ما اَصْلَحْتَ بِهِ مَثْواکَ فَانْفِقْ فی حقٍّ و لا تَکُنْ خازنا لِغِیرِک؛

علی علیه السلام در وصیّت به امام حسن علیه السلام می فرمایند: در حقیقت بهره تو از دنیایت همان است که با آن آخرتت را بسازی. پس در راه حقّ انفاق کن و خزانه دار دیگران مباش.

منبع:  https://hawzah.net