از نظر اسلام هر کار خیر و مفیدی که با انگیزه پاک خدایی توأم باشد عبادت است، از اینرو درس خواندن، کار و کسب و فعالیت اجتماعی داشتن، اگر لله و فی الله باشد عبادت است. با وجود این پاره ای از تعالیم اسلام همچون نماز، روزه، مناجات و دعا و ... هستند که فقط به منظور عبادت وضع شده اند.
و من یطیق هذا؟ چه کسی طاقت چنین اعمالی را دارد؟
در اینجا به ذکر چند نکته پیرامون عبادت از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) اکتفا می کنیم:
1- توجه کامل به انجام واجبات توأم با تمرکز و حضور قلب
در هنگامه ی جنگ صفین و در لیله الحریر، در بحبوحه جنگ، هنگام ادای نماز، بین دو صف جایی برای حضرت علی (ع) مهیا شد تا نماز بخوانند، آن حضرت در حالی که تیرها از طرفین وی عبور می کرد و بر زمین فرود می آمد، بدون هیچ تزلزلی به نماز مشغول شد. چرا که از دیدگاه امیرالمؤمنین ، اهمیت هیچ عبادتی مانند ادای واجبات نمی باشد. لذا می فرماید:
((لا عباده کاداء الفرائض))
و بواسطه همین تمرکز و توجه کامل به ادای فرائض است که بهترین زمان برای در آوردن تیر از پای حضرت را زمان مشغول بودن ایشان به نماز می دانند. چرا که در آن حال هیچ توجهی به غیر خدا ندارد.
2- عبادتهای بی حاصل
از دیدگاه امیرالمؤمنین بسیاری عبادات بی حاصل است :
چه بسیار انسان روزه داری که بهره ای جز گرسنگی و تشنگی از روزه داری خود ندارد. و چه بسا شب زنده داری که از شب زنده داری چیزی جز رنج و بی خوابی به دست نیاورد! خوشا خواب زیرکان و افطارشان.
از این رو علاوه بر پرهیز از آفات عبادت همچون ریا و عجب و ... امام علی (ع) یکی از لوازم روی آوردن به مستحبات را نشاط روحی می دانند و می فرمایند :
برای دلها، روی آوردن و نشاط، و پشت کردن و فراری است. پس آنگاه که ((نشاط)) دارند، آن را بر انجام ((مستحبات)) وا دارید و آنگاه که پشت کرده ((بی نشاط)) است، به انجام ((واجبات)) قناعت کنید.
3- اقسام عبادات
(( إن قوما عبدو الله رغبه فتلک عباده التجار و إن قوما عبدو الله رهبه فتلک عباده العبید و إن قوما عبدو الله شکرا فتلک عباده الاحرار))
همانا گروهی خدای را به انگیزه پاداش می پرستند، این عبادت تجار است و گروهی او را از ترس می پرستند، این عبادت بردگان است و گروهی او را از روی سپاسگزاری می پرستند و این پرستش آزادگان است.))
و از کلمات قصارشان است که :
من تو را بخاطر بیم از کیفرت و یا به خاطر طمع در بهشت عبادت و پرستش نکرده ام.
من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم.
4- وجوه عبادات
نهج البلاغه و بیانات امیرالمؤمنین پر است از ترسیم ها و مطالب مربوط به عبادت و عبادت پیشگان!
گاهی سیمای عابدین و سالکین از نظر شب زنده داری ها خوف و خشیت ها، شوق و لذتها، سوز و گدازها، آه و ناله ها و تلاوت قرآن ها ترسیم شده و گاهی واردات قلبی و عنایات غیبی که در پرتو عبادت و مراقبه و جهاد نفس نصیبشان می گردد، بیان شده است، گاهی تأثیر عبادت از نظر (گناه زدایی) و محو آثار تیره گناهان مورد بحث قرار گرفته است، گاهی به اثر عبادت از نظر درمان پاره ای بیماری های اخلاقی و عقده های روانی، اشاره شده است. گاهی هم از لذت ها و بهجت های خالص و بی شائبه و بی رقبت عباد و زهاد و سالکان راه ذکری به میان آمده است.