امام علی علیه السلام و عدالت

هر یک از مکاتب فکری و اعتقادی با توجّه به جهان بینی خاصّی که دارند برای عدالت مفهوم و معنای ویژه ای ذکر می کنند. در دیدگاه اسلام مفهوم عدالت گستره ای وسیع دارد از بررسی مجموعه سخنان حضرت علی علیه السلام حداقل برای عدالت سه مفهوم برداشت می شود: عدالت گاهی در سخنان علی علیه السلام به معنای مساوات و رفع تبعیض، و گاه به معنی رعایت حقوق به کار رفته است. در بخشی دیگر از روایاتْ آن حضرت عدالت را در معنای وضع بایسته و رعایت شایستگی ها به کار برده اند. استاد مطهری با توجّه به این روایات در تعریف عدالت می نویسند: «عدالت عبارت است از این که آن استحقاق و آن حقّی که بشر به موجب خلقت خودش و به موجب کار و فعالیّتش به دست آورده است به او داده شود. بنابراین عدالت نقطه مقابل ظلم و تبعیض است».

عدالت، اساس نظم هستی

نه تنها از طریق اجرای عدالتْ نظام زندگی فردی و اجتماعی انسان سامان می پذیرد و در نتیجه همه افراد به حقوق واقعی خود دست می یابند، بلکه بر طبق جهان بینی اسلامی، عدالت از سنّت ها و قوانین ثابت حاکم بر نظام هستی است که بدون آن قوام عالم ناممکن خواهد بود. در قرآن کریم نیز به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستور داده شده است به مردم اعلام کنند که ایشان از طرف خداوند ماموریت دارند تا عدالت را در بین مردم حاکم سازند.

در روایت آمده است: «عدالت واقعیتی است که شالوده و نظام جهان بر آن استوار است». بنابر این بینش اگر در بین اجزای مختلف نظام هستی رابطه عادلانه بر هم بخورد و بخشی از اجزای تشکیل دهنده عالم از قانون عدالت سرپیچی کنند نظام و انسجام کل هستی به هم می خورد.

عدالت، مایه قوام جامعه

هیچ امری همچون اجرای عدالت در حفظ سلامت جامعه و نظام آن موثر نیست؛ زیرا در سایه اجرای عدالت حقوق تک تک افراد حفظ می گردد و از تجاوز به حقّ آنها جلوگیری می شود. از حضرت علی علیه السلام درباره تأثیر حاکمیّت عدل و در حفظ نظام زندگی بشر و سلامت جامعه و حفظ و گسترش ارزش های الهی رهنمودهای فراوانی به ما رسیده است؛ از جمله حضرت می فرمایند:«خداوند سبحان عدالت را مایه قوام و برپا دارنده نظام زندگی مردم قرار داده است. در سایه عدالتْ افراد از ارتکاب گناهان و حقّ کشی خودداری می کنند. علاوه بر این اجرای عدالت سبب گشایش کارها و ترویج و گسترش احکام و ارزش های اسلامی است».

عدالت، میزان حقّ

در مجموعه روایات اهل بیت علیهم السلام ، به منظور آشنایی هر چه بیشتر مردم با حقیقت عدالت و نقش مهمّی که اجرای آن در زندگی انسان ها دارد، از آن با تعابیر گوناگونی یاد شده است. در هر یک از این روایت ها به بخشی از ابعاد عدالت اشاره می شود تا افراد پس از آشنایی با دستاوردهای مهمّ اجرای عدالت زمینه حاکمیت و اجرای آن را در جامعه فراهم سازند. علی بن ابی طالب علیه السلام در تبیین اهمیّت عدالت و لزوم پایبندی به آن می فرمایند: «عدالت ترازوی خدای سبحان است که آن رادر میان مردم به منظور برپا داشتن حقّ نصب کرده است. پس شما هرگز برخلاف میزان الهی عمل نکنید و از طریق مخالت با اصول عدالت به معارضه با قدرت لایزال الهی نپردازید».

نقش عدالت در اجرای احکام

در هر مکتبی به منظور فراهم شدن زمینه اجرای احکام و تحقق ارزش های مورد نظر راه کارهایی پیش بینی می شود که اهتمام به آن راه کارها مقدمه و شرط تحقق اهداف به شمار می آید. در جهان بینی اسلامی همانگونه که مهم ترین شیوه حفظ سلامت جامعه و قوام آن عدالت دانسته شده، اساسی ترین زمینه و مهم ترین شرط اجرای احکام اسلامی نیز حاکمیت قسط و عدل در سراسر جامعه شناخته شده است؛ چرا که بسط عدالت موجب می شود که تک تک افراد به حقوق واقعی خود دست بیابند و این امر زمینه هرگونه تعدّی به حقوق دیگران و زیر پا نهادن مقررات اجتماعی و ارزش های دینی را از بین می برد و از این طریق نه تنها موانع به اجرا درآمدن احکام و مقررات در سطح جامعه از بین می رود، بلکه بستر تحقق عملی قوانین و اصول ارزشی را آماده می سازد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «عدالت مایه حیات احکام است»

رابطه عدل و ایمان

هدف انبیای الهی و ادیان آسمانی پرورش انسان های مومن است که در سایه ایمان به خدای واحد و ارزش های متعالی بتوانند خودخواهی ها و و خودپرستی ها را کنار گذاشته تنها به سمت سعادت واقعی بگرونده رشد ایمان و تقویت پایه های آن همانند سایر امور به بستری مناسب نیاز دارد که بدون فراهم شدن آن رشد باورها امکان پذیر نخواهد بود. از مهمّ ترین عوامل رشد و تعالی ایمان مذهبی حاکمیّت عدالت در جامعه است. حضرت علی علیه السلام به اندازه ای برای عدل در گسترش و حفظ ایمان اهمیّت قائلند که از آن به عنوان اساس ایمان یاد می کنند و تصریح می کنند که پایبندی به عدالت و رعایت آن در زندگی از بالاترین مراتب ایمان است.

نشانه انسان محبوب خدا

انسان در نتیجه ایمان به خدا و آراستگی به اخلاق انسانی و رعایت احکام الهی به مرتبه ای از کمالات دست می یابد که خداوند دوستدار او می شود. برای چنین انسان هایی که در نتیجه مجاهدت و تحمّل سختی ها شایستگی دوستی خدا را پیدا می کنند، در روایات اهل بیت علیهم السلام نشانه های خاصّی ذکر شده است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در توصیف بندگانی که در نزد خداوند متعال محبوب اند می فرماید: «از ویژگی های چنین بنده ای این است که نفس خود را همواره ملزم به رعایت عدالت می کند. و اوّلین قدم او در پایبندی به عدالت معمولاً این است که هوا و هوس را از نفس خود دور می سازد»

عدالت، مایه آبادانی

بدون تردید در پیشرفت جامعه عوامل فراوانی نقش دارند و افراد هر جامعه با توجّه به این عوامل و رعایت این امور می توانند اسباب رشد و ترقی را فراهم سازند و از دچار شدن جامعه خود به فقر و عقب ماندگی جلوگیری کنند. استفاده از استعدادها و توانمندی ها و دستاوردهای علمی و تحقیقاتی و پرهیز از سستی و تنبلی و بهره برداری بهینه از سرمایه های ملی از اموری هستند که رعایت کامل آنها در تسریع پیشرفت و تعالی جوامع تأثیر بسزایی دارد. در فرهنگ اسلامی علاوه بر این قبیل از امور بر اصول کلی دیگری نیز تاکید شده که یکی از آنها رعایت عدالت است. علی بن ابی طالب علیه السلام در اشاره به نقش عدالت در پیشرفت و آبادانی جوامع می فرمایند: «هیچ امری همچون عدل جوامع را آباد نمی سازد». و در جای دیگر می فرمایند: «در جامعه ای که حاکمْ ستم گر باشد عمران و آبادی تحقق نخواهد یافت»

علّت برتری عدل بر جود

روزی یکی از اصحاب از حضرت علی علیه السلام سئوال کرد: یا امیرالمؤمنین عدالت برتر است یا بخشندگی؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند: اجرای اصل عدالت هر چیزی را در جای خود قرار می دهد، امّا بخشندگی امور را از جهتشان خارج می سازد. افزون بر این عدالت کاری فراگیر است و سود آن عاید همگان می شود ولی بخشندگی امر خاصی است که افراد محدودی را شامل می گردد. در نتیجه عدالت در مقایسه با جود و بخشش برتر و بافضیلت تر است.

اثر معنوی عدالت

علاوه بر مقررات طبیعی، سنن الهی نیز در زندگی انسان نقش بسیار مهمّی ایفا می کنند. بر طبق جهان بینی اسلامی شیوع گناهان و ظلم به زیردستان و ترک نیکی به نیازمندان و ناسپاسی در برابر نعمت از عواملی هستند که در زندگی افراد و سرنوشت کلی جامعه ها آثار وضعی منفی در پی دارند. شکر نعمت باعث فزونی نعمت و ناسپاسی موجب از دست رفتن آن می گردد. هم چنین ستم موجب تباهی زندگی و به خطر افتادن نظام های اجتماعی و سیاسی می گردد، امّا عدالت سبب تداوم نظام اجتماعی و آرامش و امنیّت عمومی می شود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «عدالت موجب دوچندان شدن برکت ها می شود» و در جای دیگر می فرمایند: «هر کس عدالت را در جوامع حاکم کند و گسترش دهد، خداوند رحمت خود را شامل حال او می کند».

عادلانه ترین شیوه زندگی

با توجه به برکات و دستاوردهایی که عدالت در زندگی دنیوی و سعادت اخروی دارد اغلب افراد دوست دارند که در زندگی به گونه ای عمل کنند که مجموعه رفتارها و عملکردهای آنان عادلانه باشد. اما چه بسا چنین افرادی از تشخیص شیوه های مطابق با عدل عاجز باشند. ائمه اطهار علیهم السلام ضمن تشویق به عدالت، در موارد فراوان بهترین شیوه رفتار عادلانه را نیز به مردم نشان می دهند. علی علیه السلام می فرمایند: «عادلانه ترین روش در زندگی این است که با مردم آن گونه رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار کنند».

ایجاد امنیّت در سایه عدل

علی علیه السلام در طول پنج سال و اندی از حکومت خویش آن چنان به اجرای عدالت در عرصه های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی اهتمام داشتند که بسیاری از نابسامانی های عمده جامعه اسلامی در نتیجه پافشاری به اجرای عدل و داد برطرف شده بود. امام علی بن ابیطالب علیه السلام در نهج البلاغه ضمن توصیف دستاوردهای حکومت خود می فرماید: «در سایه عدالت ورزی من امنیّت و عافیّت برای شما فراهم شده است».

عدالت و بزرگواری

علاوه بر نیازمندی های طبیعی نظیر خوراک و پوشاک و استراحت انسان نیازهایی متعالی دارد که بخشی از آنها در گرو داشتن ایمان سالم و بخشی دیگر در سایه کسب علم و معرفت و بخشی نیز در سایه آراستگی به اخلاق پسندیده برآورده می شود. برخورداری از منزلت والا در نظر هم نوعان از جمله خواست های درونی انسان است که این نیاز در حدّ خود از ارتکاب بسیاری از کارها که منزلت آدمی را در نزد مردم تنزّل می دهد جلوگیری می کند. یکی از اموری که در ارتقای منزلت آدمی نقش بسزایی دارد رعایت اصل عدالت و پایبندی به عدل است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هرکس موازین عدل را رعایت کند بر قدر و منزلتش افزوده می شود».

عدالت، راه نفوذ حکم

درباره آثار فردی و اجتماعی به جای مانده از رعایت عدالت روایت های فراوانی از ائمه اطهار علیه السلام و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به جای مانده است. برخی از این آثار نقش مهمّی در تکوین شخصیّت خود فرد و دست یابی او به کمالات انسانی دارد. بخشی نیز مربوط به انسجام یافتن نظام اجتماعی جامعه و سلامت عمومی آن می شود. بدون تردید از جمله عوامل اصلاح امور جامعه آن است که سخنان خیرخواهانه و دیدگاه های سازنده انسان های خیرخواه و دل سوزان واقعی در نفوس تک تک افراد جامعه تأثیر بگذارد و مردم رهنمودهای مفید این افراد را در عمل به کار بندند. امور بسیاری در تأثیرگذاری رهنمودهای بزرگان در دل و جان مردم مؤثر است که از جمله آنها پایبندی خود این افراد به عدالت است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «هر که به عدالت پایبند باشد و در کارهایش عدل را رعایت کند، حکمش نفوذ پیدا می کند».

رابطه عدالت و ایمان

هدف همه ادیان و پیامبران ایجاد نوعی هماهنگی میان انسان و آرمان است که از این حقیقت تحت عنوان ایمان یاد شده و مهمّ ترین سرمایه زندگی انسان محسوب می شود. در بینش اسلامی برای ایمان ارکانی ذکر شده است که یکی از آن ها عدالت است و حتی در مواردی از عدالت به عنوان بالاترین درجات ایمان یاد می شود. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «ایمان چهار رکن دارد که عبارتند از: صبر و یقین و عدالت و جهاد در راه خدا...»(1) و در جای دیگر در تبیین جایگاه و اهمیّت عدالت می فرمایند: «عدالت... بالاترین مراتب ایمان است».(2) بر این اساس یکی از راه های تشخیص ایمان افراد دانستن میزان پایبندی آنها به موازین عدالت و پرهیز آنان از ستم به حقوق دیگران است.

عدالت، سُنت الهی

نظام هستی براساس عدل اداره می شود؛ یعنی خداوند با قدرت بی پایان خود نظام آفرینش و ارتباط بخش های مختلف عالم را به گونه ای سامان داده که هر چیزی در جای خود قرار دارد و حتی تصوّر نظامی بهتر از آنچه خداوند آفریده ممکن نیست. این هم استواری و انسجام به منظور رعایت عدالت در بین تمام اجزای عالم است. اولیای الهی همواره به رعایت عدالت در تمام عرصه های زندگی تأکید می نمایند. حضرت علی علیه السلام در تبیین ارزش عدل و قسط می فرمایند: «عدالت ورزی اقتدا به سنت الهی است».(3)

عدالت، مایه جلب رحمت خدا

آرزوی هر انسان مؤمن و معتقد به مبدأ هستی، برخورداری از الطاف و عنایات و رحمت گسترده پروردگار عالم است. آراستگی به فظیلت های اخلاقی و انسانی و رعایت احکام و حدود الهی هر یک به گونه ای زمینه تداوم برخورداری از رحمت الهی را فراهم می سازد. با این همه برخی از اعمال چون رعایت عدل و داد از اهمیّت و تأثیر بیشتری برخوردارند. در جامعه ای که پایبندی به عدالت و تلاش برای حاکمیت عدل مورد توجّه باشد، رحمت الهی بیشتر شامل حال آن می شود. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «هر کس عدالت را در جامعه حاکم سازد خداوند رحمت خود را شامل حال او می کند».(4)

عدالت مایه تداوم حکومت

در طول تاریخ همواره یکی از دغدغه های مهمّ نظام های سیاسی، تداوم بخشیدن حاکمیت خود بوده است. حضرت علی علیه السلام برای تداوم پیدا کردن یک حکومت هیچ عاملی را موثرتر و مفیدتر از پایبندی به عدالت نمی دانند. ازاین رو می فرمایند: «هیچ چیز همانند عدل دولت ها را از گزند حوادث حفظ نمی کند»(5)  و در جای دیگر به کسی که علاقمند بود حکومتش تداوم پیدا کند می فرمایند: «عدالت بورز تا قدرتت ادامه یابد».(6)

عامل زوال نعمت و دولت

به همان مقدار که تلاش برای حاکمیّت عدالت در استحکام و تداوم پایه های هر حکومت موثر است و آن را از اضحملال باز می دارد، دستگیری در زوال نعمت های الهی و نابودی حکومت ها موثر است. حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام بارها می فرمودند: «برای زوال نعمت های خداو شتاب بخشیدن به خشم و انتقام او هیچ چیزی کارگرتر از ستم نیست...».(7)  آن حضرت در خصوص نقش ستم در نابودی حکومت ها می فرمایند: «هر حکومتی که راه بی عدالتی در پیش گیری و ستمگری را پیشه خود سازد، در نابودی خود شتاب کرده است؛ چون ستم موجب نابودی است».(8)

ضرورت ایجاد حکومت عادل

با توجّه به دست آوردهای مهمّی که حکومت عدل در سامان یابی زندگی انسان ها دارد، از دید اولیای الهی تلاش برای تشکیل حکومت عادل و حفظ کیان آن از تکالیف افراد جامعه است. بر این اساس در طول تاریخ همواره همه انبیا حکومت صالح و عادل در راه زمینه سازی برای تشکیل حکومت صالح و عادل می کوشیدند و در مواردی که موفق به ایجاد شده اند همواره عدل را در بین مردم حاکم ساخته اند تا در سایه عدالت مردم به آسایش و امنیت و صلح دست یابند.حضرت علی علیه السلام درباره اهمیّت حکومت عادلانه و ضرورت تشکیل و حفظ آن می فرمایند: «تشکیل نظام سیاسی مناسبی که عدالت را در جامعه حاکم سازد واجبات است».(9)

عدالت، نشانه خردمندی

رفتار عادلانه ضرورتی اجتماعی است که در حفظ حقوق افراد و ایجاد فضای مناسب برای زندگی دسته جمعی مردم موثر است. از آن جا که افراد به سبب برخورداری از فطرت سالم همواره به فظیلت ها دارند، پایبندی به اصل عدالت در اعمال و گفتار نشانه سلامت فطرت آنهاست. بر این اساس عدالت به عنوان یکی از برترین فضایل می تواند معیار مناسبی برای میزان سلامت روحی و معنوی افراد به شمار آید. در فرهنگ اسلامی از جمله ملاک های ارزیابی سلامت انسان ها میزان توجّه آنها به موازین عدل است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «از نشانه های خردمندی عمل کردن بر طبق موازین عدل است».(10)

بندگان محبوب خدا

در فرهنگ اسلامی ایمان به خدا و آراستگی به تقوا و پایبندی به احکام الهی از ویژگی های انسان شایسته است. در آموزه های اسلامی بر این حقیقت تأکید شده است که انسان در نتیجه گزاردن و کسب کمالات به مرتبه ای از انسانیّت دست می یابد که محبوب خدا واقع می شود. برای این قبیل از انسان نیز در رهنمودهای اهل بیت علیهم السلام ویژگی های گفته شده از جمله آنهاست التزام به اصل عدالت است. امام علی بن ابی طالب علیه السلام در توصیف بندگانی که در نزد خدا محبوبند می فرمایند: «از ویژگی های چنین بنده ای این است که نفس خود را همواره ملزم به مراعات عدل می کند و اولین گام در این راه این است که هوای هوس را از خود دور می سازد».(11)

برقراری عدالت در جامعه

برای استقرار عدالت در سطح جامعه از شیوهای مختلفی می توان استفاده کرد، امّا استقرار هیچ اصل اجتماعی بدون همکاری و هماهنگی احاد جامعه به صورت کامل امکان تحقق پیدا نمی کند. بر این اساس برای این که زمینه حاکمیت عدل در جامعه فراهم گردد باید هر یک از افراد جامعه علاوه بر به دست آوردن شناخت کافی از اصل عدالت، در مورد نقشی که خود در تحقق این هدف بزرگ می توانند برعهده بگیرند دقت بیشتری مبذول دارند تا روند ایجاد و تحکیم عدالت در جامعه تسریع یابد. امیرالمؤمنین می فرمایند: «زمانی که مردم حقّ رهبری جامعه را به جای آورند و رهبری نیز حقوق مردم را رعایت کند، حقّ، عزّت و عظمت می یابد و راه های تحکیم مبانی دین مشخص می شود و عدالت نیز در سرتاسر جامعه حاکمیت پیدا می کند».(12)

توصیه به عدالت

سخنانی که اولیای الهی به عنوان وصیّت به بازماندگان خود بیان کرده اند از مهمّ ترین رهنمودهای آنان شمار می آید. با دقت در این گفتارهای بسیاری از مسائل روشن می شود. علی بن ابیطالب علیه السلام با توجّه به اهمیّتی که عدالت در زندگی انسان دارد در مناسبت های مختلف بر رعایت آن تصریح و تأکید کرده اند. از جمله در سفارش های که به فرزندان بزرگوارشان، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام ، به صورت جداگانه بر توجّه به عدالت تأکید دارند. حضرت به امام حسن علیه السلام می فرمایند: «ای فرزندم، تو را سفارش می کنم به... رعایت عدالت در هنگام خشم و خشنودی... »(13)  و به امام حسین علیه السلام می فرمایند: «سفارش می کنم شما را... به رعایت عدالت با دوست و دشمن...».(14)

عادل ترین مردم

آراستگی به هر فضیلتی نشانه هایی دارد که به وسیله آنها می توان به وجود یک صفت در کسی پی برد. در دهنمودهای اولیای الهی برای به انسان های آراسته به عدالت ویژگی های یاد شده است. علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمایند: «عادل ترین مردم کسی است که در عین برخورداری از قدرت انصاف داشته باشد»(15) و در جای دیگر می فرمایند: «عادل ترین مردم کسی است که با آن که در حقّ او ستم کرده، به انصاف رفتار کند»(16) و نیز می فرمایند: «عادل ترین بندگان خدا کسی است که بیش از همه براساس حقّ داوری کند».(17)

بهترین شیوه عادلانه

در طول تاریخ همواره این بحث مطرح بوده است که کدام روش عادلانه ترین روش زندگی است. هر یک از اندیشمندان و صاحب نظران مسائل اجتماعی با توجّه به نوع جهان بینی که دارند. علی بن ابی طالب در پاسخ به این سؤال می فرمایند: «عادلانه ترین روش زندگی آن است که با مردم آن گونه رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار کنند».(18)

شروط تحقق عدالت

تحقق هر هدف از جمله اجرای عدالت در سطح جامعه نیازمند فراهم شدن مقدماتی است. در فرهنگ اسلامی علاوه بر تصریح به این امر که هدف اساسی از تشکیل حکومت، اجرای عدالت در جامعه است، به این امر مهمّ هم تأکید شده است که تحقق عدالت بدون فراهم کردن پیش نیازهای آن میسّر نیست حضرت علی علیه السلام دراین باره می فرمایند: «از لوازم و ضروریات تحقق عدالت پرهیز از ستم است»(19) و در جای دیگر می فرمایند: «تا زمانی که مسئله تضییع حقوق افراد از میان نرفته است عدالت در جامعه امکان تحقق کامل نخواهد داشت».(20)

توصیه به رعایت

علی علیه السلام به پیروان خود توصیه می کنند بدون توجّه به نوع عکس العمل دیگران، از گفتن سخن حقّ و انجام دادن کار مطابق با موازین عدالت خودداری نکنند. آن می فرمایند: «آن حضرت می فرمایند: «آن که شنیدن سخن حق برای او گران افتد و نمایان شدن عدالت بروی دشوار آید، بدون تردید انجام دادن مطابق با حق و عدالت بر وی دشوار خواهد بود. با این همه از گفتن حق و اظهار نظر عادلانه خودداری نکنید».(21)

پی نوشت:

(1) الایمان علی اربع دعائم... والعدل... (ترجمة الحیاة)، ج1، ص268.

(2) العدل... اعلی مراتب الایمان (همان، ص 403).

(3) فی العدل الاقتداء بسنة الله (الحیاة، ج6، ص 330).

(4) من عدل فی البلاد، نشر الله علیه الرحمة (همان، ص332).

(5) ما حصن الدول بمثل العدل (همان، ص330).

(6) اعدل تدم لک القدرة (همان، ص328).

(7) نهج البلاغة، نامه 53.

(8) الحیاة، ج6، ص329.

(9) دولة العادل من الواجبات (همان، ص328).

(10) من علامات العقل، العمل بسنة العدل (همان، ص332).

(11) نهج البلاغه، خطبه 88.

(12) فاذا ادت الرعیه الی الواهی حقه و...و(اعتدالت معالم العدل...).

(13) اوصیت یا بنی ... وبالعدل فی الرضا والغضب (امالی مفید، ص221).

(14) اوصیک ... بالعدل علی الصدیق والعدو (تحف العقول، ص88).

(15) میزان الحکمة، ج7، ص 3502.

(16) همان.

(17) همان.

(18) غرر الحکم، ص317.

(19) غرر الحکم، ص304.

(20) همان، ص256.

(21) نهج البلاغه، خطبه 216.

منبع:  http://www.imamalinet.net