امام علی علیه السلام
کرامات امام علی علیه السلامامام علی علیه السلام
کرامات امام علی علیه السلامزن در نهج البلاغه
سابقه روانشناسی زن در غرب به حدود نیم قرن می رسد؛ در حالی که با مرور سخنان ائمه معصومین علیهم السلام در می یابیم که زوایای روحی و روانی زن از چهارده قرن پیش مورد توجه پیشوایان دینی بوده است. با اندک مطالعه و مقایسه سخنان آن بزرگواران با روان شناسی جدید متوجه می شویم که عمدتاً سخنان برگرفته از وحی و بر اساس فطرت و طبیعت بشری که قرن ها پیش از طریق پیشوایان دینی و دین باوران بیان شده است، امروزه با نظرهای روان شناسان بزرگ مطابقت دارد و حتی نسبت به آموزه های صدر اسلام حرفی است از هزاران.
نقش زنان در آسیب زایی دینی از نگاه امام علی(ع)
نهج البلاغه به عنوان یک کتاب تفسیر قرآن، در جوّی آکنده از فتنه های زنانه و دسیسه های سیاسی لب به سخن گشوده و به ناچار به بیان نارسایی ها و کمبودهای زنان پرداخته است. از این رو در نهج البلاغه سخن از شخصیت زن در میان نیست؛ بلکه آنچه هست، بیان نارسایی ها و کمبودها می باشد و به همین جهت نظریه پردازان دین باور، تأکید کرده اند همان طور که برای فهم بهتر قرآن باید به شأن نزول آن توجه نمود، برای فهم بهتر نهج البلاغه نیز باید شأن صدور کلام حضرت را مورد توجه قرار داد. بنابراین اگر چه خطاباتی که در نهج البلاغه درباره زن آمده است، عام می باشد، ولی ناظر به زنان موجود در جامعه حضرت علی(ع) است، نه به جنس زن در تمام دوران ها؛ پس باید مناسبت تاریخی را که موجب ایراد خطبه و یا تقریر نامه از حضرت شده است، مورد توجه قرار داد.
برای مثال خطبه 80 نهج البلاغه که حاوی سخنان بسیاری درباره زنان است، بخشی از یک نامه طولانی است که امام(ع) در زمان اشغال مصر به وسیله عمروبن عاص و پس از شهادت محمدبن ابی بکر آن را نوشت و به مصر فرستاد.[1]
امام(ع) در این نامه طولانی کلیه حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) را که جامعه اسلامی به خود دیده است، تشریح کرده و در حقیقت اجمالی از تاریخ سیاسی اسلام پس از رحلت پیامبر(ص) را بیان نموده است تا به جریان جمل رسیده و این جنگ را انگیزه به وجود آورنده این فتنه و فاجعه دانسته است. آن گاه از زمینه هایی که باید در جامعه از بین برود تا این فتنه به وجود نیاید، سخن به میان آورده است و در این رابطه زن را موجودی دانسته که در برپایی این فاجعه و فتنه، نقش عظیمی داشته است؛ یعنی امام(ع) از نقطه ضعف هایی صحبت به میان آورده است که هرگاه در جامعه موجود باشد، هر فتنه گر و توطئه گری می تواند از آن استفاده کند.[2]
اگر چه امام در خطبه 80 با توجه به جریان خاص جمل سخن گفته است، اما حضرت با طرح این مسئله خاص، در حقیفت به تمامی انسان ها در زمان ها و مکان های مختلف، درباره آسیب های جدی که منجر به متلاشی شدن پیکره دین و ارزش ها در جامعه می شوند، هشدار داده و عواملی را که موجب بهره برداری و سوء استفاده دشمنان دین می شود، به صورت ملموس جلوه داده است تا توجه همگان را به این نقطه ضعف ها در طول تاریخ جلب نماید. اگر چه غائله جنگ جمل مربوط به زمان وقوع آن بود و خاتمه پیدا کرد، اما اثرات چنین فاجعه ای که به رهبری دو تن از اصحاب رسول خدا(ص) و همسر ایشان روی داد، مبدأ بسیاری از فجایع تاریخی و فرقه گرایی های اسلامی گردید و اثرات نامطلوب آن در طول تاریخ، جامعه اسلامی را متأثر گرداند.
باید توجه داشت که توطئه گران همیشه در پی ایجاد غائله های دیگری برای از بین بردن آیین حیات بخش اسلام هستند؛ از این رو باید تمامی انسان ها از آموزه های درس آموز امام علی بن ابیطالب(ع) استفاده نمایند تا جامعه دستخوش حوادث ناگوار نشود. به عبارت دیگر نگهبانی از دین، یکی از هدف های عمده امامت ائمه اطهار((ع)) می باشد. بنابراین یکی از آن اصولی که باید برای فهم بهتر کلام امام و سیره قولی حضرت در رابطه با زنان به آن توجه نمود، مصادر کلام حضرت، توجه به رسالت آسیب شناسی دینی از سوی امام و جلب نمودن توجه مردم در طول تاریخ به آن هاست تا پیکره اسلام از هرگونه خطر جدی مصون بماند.
نکته مهم و قابل توجه این است که «سیره» و «سخن» معصوم(ع) در مقایسه با یکدیگر بررسی می شود. در سیره و روش علمی و عملی حضرت امیر(ع) هرگز هرج و مرج وجود نداشته و از نظر رفتاری نیز منش آن حضرت کاملاً قانونمند و اصولی است. برخورد امام که برگرفته از نگرش علمی و فلسفی حضرت به مسائل گوناگون می باشد، نمایانگر این است که زنان در تفکر و اندیشه حضرت جایگاه والایی دارند. رفتار حضرت علی(ع) با همسر بزرگوارشان و سخنانی که در مورد مادر خویش، می گوید و عبارت «المرأه ریحانه» روشنگر این حقیقت است که زنانِ رشد یافته در مهد شریعت و آنان که عقلشان امیر است و هوی و هوس هایشان اسیر، مورد احترام حضرت امیر(ع) بوده و هستند.
چگونگی برخورد حضرت در ارتباط با خانواده خود
یکی دیگر از اصولی که برای درک بهتر شخصیت زن از منظر امام علی(ع) باید به آن توجه نمود، مسئله سیره عملی حضرت در ارتباطات خانوادگی و شخصی با همسران و دختران خود می باشد؛ زیرا شأن امام و معصوم این است که عملکردش برخوردار از معیار و اصول صحیح و به دور از هرگونه هرج و مرج و بی قاعدگی باشد.
اگر اصول حاکم بر تفکر امام نسبت به شخصیت زن، از نقصان و شر بودن حکایت داشته باشد، پس بر سیره عملی حضرت نیز باید حاکم باشد و امام با توجه به این اصول فکری، با خانواده خود و یا زنان دیگر جامعه برخورد کند، در حالی که آنچه از چگونگی برخورد حضرت، به خصوص در برخورد با خانواده در تاریخ نقل شده است، بیانگر این است که شخصیت زن در منظر امام(ع) از جایگاه بالای انسانی و تمامی کمالات برخوردار است و در واقع اصول حاکم بر رفتار امام(ع) با زنان، همان اصول برگرفته از قرآن و رفتاری بسیار پسندیده و قابل تحسین است که به برخی از این رفتارها به صورت گذرا اشاره می شود:
1. استناد امام علی(ع) به سخنان حضرت فاطمه زهرا(س)
امام علی(ع) با وجود برخوردار بودن از مقام عصمت، داشتن عظمت علمی و معنوی و انسان کامل بودن، گاهی در خلال صحبت های خود به سخنان حضرت زهرا(س) استناد می کردند. به عنوان مثال حضرت در سفارشی به مردم چنین فرمودند:
«فإن فاطمه بنت محمد(ص) لما قُبِضَ ابوها ساعدتها جمیع بنات بنی هاشم فقالت: دعوا التعداد و علیکم بالدعا[3]؛. .. حضرت زهرا(س) بعد از ارتحال رسول اکرم(ص) به زنان بنی هاشم که او را در ماتم یاری می کردند و زینت ها را رها کرده و لباس سوگ در بر نموده اند، فرمود: این حالت را رها کنید و بر شماست که دعا و نیایش کنید».
اگر چه امام علی(ع) معصوم و سخنانش حجت است، اما برای تثبیت مطلب به سخن همسرش فاطمه زهرا(س) تمسک می کند؛ یعنی حضرت همان گونه که سخن خود را حجت می داند، رفتار و گفتار و نوشتار حضرت زهرا(س) را نیز حجت خدا می داند و از این نظر هیچ گونه تمایزی میان زن و مرد قایل نیست.[4]
2. زهرا(س) مایه فخر حضرت علی(ع)
از دیگر جلوه های عملی و قولی برخورد حضرت علی(ع) با حضرت زهرا(س) این است که امام در مجموع افتخاراتی که برای خود قائل است و به آن فخر می فروشد، به وجود مبارک حضرت فاطمه زهرا(س) مباهات می کند و می فرماید: «منا خیر نساء العالمین».[5] مباهات به حضرت زهرا(س) توسط امام(ع)، یکی دیگر از مسائلی است که از جایگاه والای زن در منظر امام حکایت دارد.
3. ابراز همدلی و دلسوزی نسبت به حضرت زهرا(س)
روایات بیانگر آن است که وقتی امام علی(ع) می دید که انجام امور منزل برای همسرش سخت است و او را آزرده خاطر می کند، ضمن احساس دلسوزی و نگرانی می کوشید در انجام امور منزل مشارکت داشته باشد و با حضرت زهرا(س) همدلی نماید؛ از همین رو در انجام امور خانه با حضرت زهرا(س) سهیم می شد؛ همچنان که در روایتی آمده است: «عن ابی عبدالله(ع) قال: کان أمیرُالمؤمنین(ع) یحْتَطِبُ و یسْتَقِی وَیکنُسُ و کانت فاطمه تطحَنُ و تَعْجِنُ و تَخْبِزُ[6]؛ امیرمؤمنان(ع) هیزم تهیه می کرد، آب می آورد و جارو می کرد و فاطمه(س) گندم آرد می کرد، آرد را خمیر می کرد و نان می پخت».
حضرت به دیگران نیز سفارش می کرد: «ولا تحملوا النساءَ اثقالکم...؛ [7] بارهای سنگین خود را به دوش زنانتان مگذارید». این عدم تحمیل بارهای سنگین و امور مشکل بر زنان زمینه آرامش روانی را برای آنان فراهم می سازد؛ زیرا طبق نظام هماهنگ آفرینش، وظیفه اصلی آنان تربیت نسل ها در محیط آرام خانواده و جامعه است.
آن حضرت در وصیت به فرزندانشان و همه انسان ها در طول تاریخ، در مورد زنان سفارش کرد و فرمود: «الله الله فی النساء... فإن آخر ما تکلم به نبییکم: ان قال اوصیکم بالنساء...». [8]
در روایات آمده است که امام(ع)، حضرت زهرا(س) را با لفظ سیدتی (صاحب اختیار من) صدا می کردند.
آیا عواملی چون احترام گذاشتن، افتخار کردن، درک کردن، همدلی و هم احساسی، همکاری، عدم تحمیل بار زندگی، ابراز عشق و محبت و... نشانه ارزش و جایگاه والای یک زن در منظر یک مرد نمی باشد؟!
پی نوشت:
[1]. مصادر نهج البلاغه و اسانیده، عبدالزهراء الحسینی الخطیب، ص 86.
[2]. یادنامه دومین گنگره هزاره نهج البلاغه، ص 80 و 81.
[3]. خصال شیخ صدوق، ص 618.
[4]. ر.ک: زن در آیینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، ص 411.
[5]. نهج البلاغه، نامه 28.
[6]. وسایل الشیعه، ج 14، ص 39.
[7]. غررالحکم، ص 826.
